Europese en Amerikaanse astronomen hebben voor het eerst live waarnemingen gedaan met een netwerk van radiotelescopen. Dankzij supersnelle internet-verbindingen kon een ster die op de nominatie staat om supernova te worden, tot in detail geobserveerd worden, alsof de astronomen er naar keken met een telescoopschotel die de halve aardbol bedekt.
Deze techniek, Very Long Baseline Interferometry (VLBI), kon tot nu toe alleen off-line toegepast worden. Dit hield in dat de afzonderlijke radiotelescopen hun waarnemingen op magnetische tape opsloegen, waarna alle tapes fysiek naar een centrale computer werden gebracht om daar het samengestelde beeld te construeren. Daardoor gingen vaak weken of zelfs maanden voorbij eer de onderzoekers hun eigen waarnemingen onder ogen kregen. In de eerste demonstratie van e-VLBI, op 22 september, namen radiotelescopen in Nederland, Groot-Brittannie, Zweden, Polen en Puerto Rico gelijktijdig de ster IRC+10420 in het vizier. Dit is een zeer ongewone ster op ongeveer 15.000 lichtjaar afstand, die bezig is schillen gas en stof uit te stoten, en daarbij veel infrarood en sterke radiostraling uitzendt. IRC+10420 bevindt zich in de laatste levensfase op weg naar een catastrofale explosie, het supernova-stadium.
Radiotelescopen kunnen dit proces volgen omdat een bestanddeel van het gas, het hydroxyl-molecuul, krachtige 'maser'-straling uitzendt. Dit houdt in dat het expanderende gas zeer plaatselijk als een krachtige versterker van radiostraling werkt. Lage-resolutie opnamen met een individuele telescoop laten een diffuse, ringvormige structuur rond de ster zien; de e-VLBI opname maakt duidelijk, dat die in feite bestaat uit een wolk van bijna-puntbronnen.
Elke telescoop stuurde tijdens de 20 uur durende opname, 32 megabit data per seconde naar GEANT, het pan-Europese Research Netwerk, dat ze doorsluisde naar SURFnet, het Nederlandse onderzoeksnetwerk. Eindpunt was het Joint Institute for VLBI in Europe (JIVE) in Dwingeloo, waar een speciale computer, de correlator, de in totaal 9000 gigabit data in real time combineerde tot een uiterst gedetailleerde opname van de ster en z'n omgeving. Voordat de GEANT netwerk infrastructuur beschikbaar kwam, was het niet mogelijk de enorme hoeveelheden VLBI-data via internet te distribueren.
Met e-VLBI fungeert het internet zelf bijna letterlijk als webcam op het heelal, een virtuele telescoop met een schotel zo groot als de afstand tussen de individuele telescopen. In dit geval leidde dat tot een resolutie (de kleinst nog waarneembare details) van 0,02 boogseconde. Dat is 5 maal beter dan de Hubble Ruimtetelescoop, en komt overeen met het zien van een huis op de maan.
e-VLBI is een technologie in opkomst, die een revolutie in de radioastronomie belooft. Naarmate de bandbreedte van internet toeneemt, kan ook de gevoeligheid van de on line VLBI-netwerken toenemen omdat er meer radiotelescopen in worden opgenomen. Zo kunnen astronomen nog dieper het heelal in kijken, en kortdurende fenomenen op heterdaad betrappen. Dr. Mike Garrett, directeur van JIVE: "Deze eerste resultaten zijn nog maar een voorproefje van het enorme potentieel van e-VLBI. Over een paar jaar moeten we in staat zijn om de allergrootste radiotelescopen met elkaar te verbinden met snelheden van tientallen gigabits per seconde. Verschijnselen als de doodsstrijd van de eerste generatie sterren in het heelal, of jets afkomstig uit de centrale zwarte gaten in de eerste sterrenstelsels zullen tot in detail onthuld worden."
JIVE wordt mogelijk gemaakt door een aantal nationale onderzoeksorganisaties in Europa, waaronder NWO (Nederland), PPARC (Groot-Brittannie), CNR (Italie), IGN (Spanje), OSO (Zweden) en MPifR (Duitsland).
JIVE-persbericht over e-VLBI
contact:
Mike Garrett, directeur
JIVE
Garrett@jive.nl
Huib Jan van Langevelde
langevelde@jive.nl