“X-shooter is een prachtig staaltje van Europese samenwerking", zegt Lex Kaper, de Nederlandse PI van X-shooter. Het X-shooter consortium is voortgekomen uit het succesvolle Europese netwerk van astronomen, werkzaam op het gebied van gammaflitsen, dat wordt geleid door de Universiteit van Amsterdam. Met X-shooter kan het nagloeien van gammaflitsen worden gemeten tot aan de rand van het zichtbare heelal. Het enorme golflengtebereik van X-shooter zal van doorslaggevende betekenis zijn voor de studie van gammaflitsen. Tot nu toe was een grove schatting van de afstand (roodverschuiving) van zo'n bron nodig om te bepalen welk deel van het spectrum van het object moest worden waargenomen en met welk instrument. Deze stap is met X-shooter niet meer nodig; men kan het spectrum direct opnemen. “Vanwege het in hoog tempo verzwakken van de bron (op een tijdschaal van uren) is deze tijdwinst essentieel”, aldus Kaper.
De spectrograaf rangschikt het licht dat door de VLT wordt opgevangen naar kleur. Het spectrum is de vingerafdruk (een soort streepjescode) van een object aan de hemel, waaruit bijvoorbeeld temperatuur, chemische samenstelling en roodverschuiving kunnen worden afgeleid. Het instrument gaat spectra maken van de zwakste bronnen die nog met de VLT waarneembaar zijn, zoals melkwegstelsels in het vroege heelal, gammaflitsen, neutronensterren, zwarte gaten in dubbelstersystemen en de zwaarste sterren in de Lokale Groep. Ook zal X-shooter worden ingezet om onbekende bronnen, ontdekt met andere telescopen, zoals de VLT Survey Telescope, ALMA, Herschel en LOFAR, te identificeren en fysisch te verklaren.
Het instrument is gebouwd door een Europees consortium van 11 instituten in Denemarken, Frankrijk, Italië en Nederland, samen met de Europese sterrenkundeorganisatie ESO. In totaal is met het project een bedrag van 10 miljoen euro gemoeid. Eind 2008 is X-shooter op de VLT gemonteerd; de eerste waarnemingen met het complete instrument vonden plaats op 14 maart 2009.
X-shooter heeft intussen aangetoond efficiënt te werken over het volledige golflengtegebied van het ultraviolet tot aan het nabij-infrarood, met een ongeëvenaarde resolutie en kwaliteit. Dit wordt gedemonstreerd door waarnemingen van complete spectra van sterren met extreem laag metaalgehalte, verre quasars, de nevel van de op ontploffen staande ster Eta Carinae en een verre gammaflits die toevallig afging tijdens testwaarnemingen.
Vanaf 1 oktober 2009 kunnen astronomen X-shooter gaan gebruiken. Er zijn al 150 waarneemvoorstellen ingediend.
Spectrum_X-shooter (C) ESO
