Op 28 november ontvangt Jakob van den Eijnden (Universiteit van Amsterdam) de jaarlijkse Afstudeerprijs voor Sterrenkunde bij de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (KHMW) te Haarlem. Het De Zeeuw-Van Dishoeck Fonds financiert deze prijs van 3.000 euro om jong talent in de astronomie te stimuleren. Jakob van den Eijnden wint deze prijs voor zijn onderzoek naar het flikkeren van zwarte gaten. Hij deed zijn onderzoek bij het Anton Pannekoek Instituut voor Astronomie van de Universiteit van Amsterdam.
Zwarte gaten zenden zelf geen licht uit, maar regelmatig wordt het gas van een ster (die om het zwarte gat draait) door het zwarte gat aangetrokken. Dicht bij het zwarte gat wordt dat gas extreem heet, waardoor het felle, waarneembare, röntgenstraling uitzendt. De straling is niet constant helder maar flikkert. Die flikkering van het gas rond het zwarte gat geeft astronomen informatie over de eigenschappen van materie, wanneer zwaartekracht, temperaturen en snelheden extreem zijn.
Jakob van den Eijnden zocht naar een verklaring voor dit al langer bekende fenomeen. In zijn onderzoek bestudeerde hij honderden oude waarnemingen van zwarte gaten door de Rossi X-ray Timing Explorer, een satelliet die tussen 1996 en 2012 röntgenstraling waarnam. Hierin vond hij nieuw bewijs voor het idee dat deze flikkeringen ontstaan door precessie, het op en neer wiebelen van de gasschijf vlak bij het zwarte gat. Jakob toonde aan dat de eigenschappen van de flikkering afhangen van de hoek waaronder we het zwarte gat waarnemen. Daarnaast ontdekte hij dat deze precessie geen rustig proces is. ‘Het lijkt erop dat de gasschijf niet simpel in zijn geheel op en neer beweegt, maar dat verschillende regio's dit met verschillende snelheden doen. Een gevolg hiervan is dat de precessie een erg onstabiel en chaotisch proces is, dat iedere paar seconden opnieuw opstart en stopt’, licht hij toe.
Dergelijk onderzoek brengt ons volgens hem niet slechts kennis van exotische objecten, maar heeft ook waarde voor alledaagse toepassingen zoals de werking van navigatiesystemen. ‘Met onderzoek als dit proberen we te begrijpen hoe de natuur werkt in extreme situaties, bij de sterkste zwaartekracht, de hoogste temperaturen en de grootste snelheden. Het heelal is een soort laboratorium om te begrijpen wat we hier op aarde nooit kunnen namaken.’ Inmiddels zijn er al twee publicaties over zijn onderzoek verschenen in een internationaal vakblad. Op dit moment doet Jakob promotieonderzoek aan de Universiteit van Amsterdam.
De jury is onder de indruk van de kwaliteit van zijn scriptie die meer doet denken aan een proefschrift voor een doctoraat dan aan een masterscriptie. Ook de voor leken toegankelijke samenvatting verdient hun lof.
De De Zeeuw-Van Dishoeck Afstudeerprijs wordt op 28 november uitgereikt door Tim de Zeeuw, directeur-generaal ESO, hoogleraar theoretische sterrenkunde Universiteit Leiden. De jurering werd verzorgd door de KHMW, die jaarlijks tal van wetenschappelijke prijzen toekent.
Jakob van den Eijnden wint afstudeerprijs voor onderzoek naar flikkerende zwarte gaten
