Het is niet helemaal duidelijk wat voor beest het sterrenbeeld Kreeft (Cancer) nu echt moet voorstellen. In het Engels is het een krab. De oude Egyptenaren noemden het de scarabee, oftewel mestkever. En dat is misschien nog steeds wel de meest terechte benaming. De mestkever is namelijk een bijzonder sterrenkundig beest.
Het stikt van de beesten aan de sterrenhemel. Van een paar beren en een hoop honden tot een pauw en een toekan. Maar van al die beesten is voor zover ik weet de mestkever de enige die zich bewust is van nachtelijke hemelverschijnselen.
Mestkevers zijn vaak bezig met het rondrollen van een grote bal mest. De Egyptenaren zagen het als een manifestatie van de goddelijke mestkever in de hemel die de zon langs de hemel rolt. We kunnen nu wel met zekerheid zeggen dat deze theorie op elke mogelijke manier onjuist is. Maar veel doorzettingsvermogen kan de mestkever niet ontzegd worden. In de film 'Microcosmos' zit een dramatische scène van een mestkever die een bal die minstens tweemaal zo groot is als hijzelf met vallen en opstaan langs een parcours met flinke obstakels verplaatst. Dit fragment zou vaste kost moeten zijn voor elke verwende profvoetballer.
Het grootste deel van de tijd beweegt de kever zijn bal voort terwijl hij achteruit loopt. Soms duwt hij deze ook vooruit, maar omdat de bal zo groot is ziet hij nog steeds niet goed waar hij naartoe gaat. Om zich toch te kunnen oriënteren kijkt hij voornamelijk naar boven. Ook voor mestkevers is het niet verstandig om direct in de zon te kijken, maar hij kan middels ingebouwde Polaroid-technologie toch afleiden waar de zon staat door de blauwe hemel te bekijken. Deze is namelijk sterk lineair gepolariseerd vanwege de verstrooiing van het zonlicht. De polarisatierichting staat altijd loodrecht op de boog tussen de zon en de kijkrichting. En de polarisatiegraad is afhankelijk van de lengte van die boog. Bij afwezigheid van een dik wolkendek weet de mestkever met deze informatie precies welke richting hij opgaat terwijl hij met zijn avondmaal rondsjouwt.
De wetenschappers die dit ontdekt hebben, konden het natuurlijk niet laten om de kevers te pesten door polarisatiefilters boven de kevers rond te draaien of door ze tijdens het lopen op te pikken en elders neer te zetten. Ze konden toen de weg naar hun nest niet terugvinden omdat ze stug in dezelfde richting als daarvoor bleven lopen. De onderzoekers ontdekten tot hun verrassing dat de mestkevers ook 's nachts doelbewust konden rondrennen, maar alleen als de maan op was.[1] Net als zonlicht creëert ook maanlicht een polarisatiepatroon aan de hemel. En deze sterrenkundige kevers weten dat maar al te goed.
Toegegeven, ook sommige kreeftjes kunnen polarisatie waarnemen, zelfs als deze circulair van aard is.[2] Maar dat is voornamelijk om soortgenoten van de andere sekse op te sporen, aangezien hun exoskelet juist ook zulke circulaire polarisatie creëert. Dat doet de mestkever trouwens ook, maar dat kunnen zijn potentiële partners weer niet zien.[3] Toch tragisch als zelfs je beste polarisatietrucjes niet werken bij de vrouwtjes... Maar op mij maakt hij wel indruk: hij maakt zijn circulaire polarisatie zelfs beter dan dat wij dat doen in het lab!
Trekvogels gebruiken overdag polarisatietechnieken om hun koers te houden, maar ze zijn tevens afhankelijk van hun magnetische kompas om netjes in noordelijke of zuidelijk richting met de magneetveldlijnen mee te vliegen. Net zoals dolfijnen en walvissen die, als een flinke zonnestorm het aardmagnetisch veld in de war schopt, massaal het strand op zwemmen.
Het beest homo sapiens gebruikt al eeuwenlang de sterrenhemel om op zee te navigeren. Maar door dezelfde techniek toe te passen als de mestkever konden de Vikingen overdag zelfs navigeren in de mist die vaak voorkomt op de noordelijke wateren. Ze gebruikten polarisatiegevoelig calciet-kristal om de positie van de zon af te leiden vanuit het polarisatiepatroon rondom hun boot.[4] Het menselijk oog is evenwel ook lichtelijk gevoelig voor polarisatie. Maar deze truc hebben we allang afgeleerd. Het zien van de zogenaamde Borstel van Haidinger is nu enkel vervelend bij het langdurig staren naar een plat beeldscherm. Bijna niemand zal zich realiseren dat deze misschien ooit een kosmisch kompas vormde.
De moderne mens is zich niet meer bewust van hemelverschijnselen. Vooral in de stad zien we de maan nog maar amper, laat staan Jupiter en zijn manen. De mestkever streeft ons op meerdere vlakken voorbij en verdient het om zijn sterrenbeeld terug te krijgen.
[1] M. Dacke, D.-E. Nilsson, C. H. Scholtz, M. Byrne, & E. J. Warrant, "Animal behaviour: Insect orientation to polarized moonlight", Nature 424, 33 (2003)
[2] T.-H.Chiou, S. Kleinlogel, T. Cronin, R. Caldwell, B. Loeffler, A. Siddiqi, A. Goldizen, & J. Marshall, "Circular Polarization Vision in a Stomatopod Crustacean", Current Biology 18, 429-434 (2008)
[3] P. Vukusic, " Evolutionary Photonics with a Twist", Science 325, 398-399 (2009)
[4] R. Hegedüs, S. Åkesson, R. Wehner, & G. Horváth, "Could Vikings have navigated under foggy and cloudy conditions by skylight polarization? On the atmospheric optical prerequisites of polarimetric Viking navigation under foggy and cloudy skies", Proc. R. Soc. A 463, 1081-1095 (2007)