Eerste internationale LOFAR-station start waarnemingen

Het eerste internationale LOFAR-station, op het terrein van het Radio Observatorium Effelsberg, direct naast de 100-m radiotelescoop van het Max-Planck-Institut für Radioastronomie is gestart met waarnemingen. Daarmee is LOFAR een internationaal project geworden. LOFAR (de Low Frequency Array), de grootste radiotelescoop ooit, wordt ontwikkeld door een consortium onder leiding van de Nederlandse stichting voor Astronomisch Onderzoek ASTRON. Uiteindelijk zal LOFAR bestaan uit 15.000 kleine antennes, verdeeld over 77 stations in Noordoost-Nederland en net over de grens in Duitsland. De telescoop neemt waar op de laagste radio-frequenties die vanaf de aarde te meten zijn, tussen 10 en 240 MHz.Op 20 november jl. heeft in Effelsberg de formele overdracht van het station plaatsgevonden. Operationele metingen met dit station gaan nu van start.


LOFAR is een compleet nieuw concept voor een radiotelescoop. Het is de eerste digitale radiotelescoop, die geen bewegende delen en motoren meer nodig heeft. Bij de lage frequenties tussen 20 en 80 MHz (kosmische radiostraling met golflengtes van enige meters) waarvoor LOFAR wordt ingezet, meet elke antenne van het LOFAR-netwerk kosmische radiostraling uit de gehele hemel tegelijk. Richting en grootte van het gezichtsveld worden niet mechanisch, zoals bij een conventionele radiotelescoop, maar elektronisch gestuurd tussen de 96 aparte antennes binnen een station en tussen de verschillende stations onderling.

LOFAR zal ook gaan waarnemen tussen 120 en 240 MHz. Een centrale supercomputer (IBM BlueGene/L bij de Universiteit van Groningen) ontvangt alle digitale signalen en combineert deze. Daardoor kunnen astronomen met LOFAR naar meerdere richtingen tegelijk 'kijken' en tegelijkertijd verschillende waarneemprojecten uitvoeren.

LOFAR is ontwikkeld door ASTRON, dat het eerste LOFAR-station sinds vorig jaar in bedrijf heeft. ASTRON zal de komende twee jaar minimaal 36 stations in Nederland gaan neerzetten met meer dan 25.000 individuele antennes.

Om de structuren aan de hemel met LOFAR gedetailleerd te kunnen onderzoeken worden de stations in Nederland en Duitsland over de grenzen heen verbonden met snelle glasvezelnetten. Dit zal de komende jaren ook in andere Europese landen gebeuren, bijvoorbeeld in Groot-Brittannië, Frankrijk en Zweden. In Effelsberg is in november 2007 een belangrijke stap gezet: een glasvezelverbinding tussen het Radio Observatorium Effelsberg en het Max-Planck Instituut in Bonn. Vervolgens is de aansluiting op het Duitse hogesnelheids-datanet gerealiseerd voor doorvoer van de gegevens naar de IBM BlueGene supercomputer in Groningen.

ASTRON

De radiohemel boven Effelsberg op 29 oktober 2007 zoals waargenomen in slechts één seconde. Eerste beeld met alle 96 LOFAR antennes in Effelsberg op 42 MHz (golflengte van 7 meter). Bron: Stefan Wijnolds (ASTRON), Peter Müller (MPIfR) Bron: Stefa

Een 'station' met circa honderd antennes. De LOFAR telescoop bestaat uit een aantal honderd van deze velden met antennes. Elk station verzamelt de meetgegevens en zendt deze over een glasvezelnetwerk terug naar de computer.